گل سفالگری چیست؟
گل سفالگری گلی است که از ترکیب گلهای مختلف برای انجام کار ویژه سفالگری بدست آمده باشد. بسیاری از گل های رس به همان طریق که از معدن استخراج می شوند قابل استفاده مستقیم در سفالگری می باشند.
برای نمونه در آجرپزی از لحاظ تجارتی ترکیب گل با مواد دیگر مقرون بصرفه نیست و بطور کلی گل آجرپزی در بسیاری از جاها بصورت مطلوب وجود دارد.
بعلاوه گل سفالگری هم در بسیاری از جاها بدانگونه بدست می آید که تنها با افزودن مقداری آب به آن قابل استفاده مستقیم در سفالگری می باشد.
این نوع گل ها را میتوان گل طبیعی سفالگری نامید. سفالگران گذشته اغلب از اینگونه گلها استفاده می نمودند و با گل بندرت مواد دیگری مخلوط می کردند گرچه گاهی اوقات برای بهتر کردن کارایی گل موادی به آن می افزودند.
برای نمونه می توان برای جلوگیری از آب رفتن زیاد گل و همچنین جلوگیری از تاب برداشتن ظروف هنگام پختن مقداری ماسه نرم به آن افزود. با شهر سفال همراه باشید.
چه خاکی برای سفالگری مناسب است؟
همه سفالگران بر اساس تجربه خود می دانند که خاک رس مورد نیاز سفالگری را می توانند از زمین هایی که ترک خورده هستند و در کنار رودخانه ها قرار دارند تهیه کنند.
برای تشخیص مرغوبیت خاک آن را آزمایش می کنند، اگر گل بدست آمده از خاک موردنظر حالت چسبنده و انعطاف پذیر داشت آن خاک مرغوب است اما اگر انعطاف پذیر نبود به این معنی است که ماسه آن زیاد است و خاک مرغوبی نیست.
سفالگران همینطور باید بدانند که چه نوع خاک رسی برای تهیه گل سفالگری و ساخت چه سفالی مناسب است بطور مثال خاک رسی که مواد قلیایی آن زیاد است اصلا خاک خوبی نیست و این مواد قلیایی بصورت شوره های سفید رنگ در سطح گل قابل مشاهده هستند.
اگر این خاک را به گل تبدیل کنیم و اجازه بدهیم خشک شود شوره های سفید که ناشی از مواد قلیایی است در سطح گل نمایان می شوند. یکی دیگر از ناخالصی ها که باعث می شود خاک رس نامرغوب باشد وجود آهک در خاک رس است.
اگر از این گل سفالگری، سفالی ساخته شود، آهک موجود در گل متورم می شود و به همان صورت باقی می ماند که به مرور باعث ترک برداشتن سفال و پوسته پوسته شدن آن می شود.
گچ هم داخل گل رس مانند آهک عمل می کند. این پوست پوست شدن امکان دارد چند روز بعد از پختن سفال اتفاق بیافتد.
اگر داخل گل مواد آلی وجود داشته باشد باعث مرغوبیت گل می شود. اگر گل چسبندگی زیادی داشته باشد نشانه این است که مواد آلی داخل آن وجود دارد و سفال بعد از اینکه پخته شد به رنگ قهوه ای درمی آید.
خاک رس بصورت طبیعی به رنگ های قهوه ای، خاکستری، نخودی و سفید است. اکثر گل ها دارای یک سری مواد شیمیایی هستند و تفاوت رنگ گل به دلیل وجود این مواد است.
بطور کلی گل ها بعد از اینکه از کوره در می آیند تقریبا به رنگ قرمز هستند. که این رنگ قرمز به دلیل وجود آهن است. بیشتر خاک رس های موجود در زمین تا ۵% آهن دارند به همین دلیل نمی شود آن ها را در حرارت ۱۱۲۵ درجه پخت و حرارت داد.
اگر خود خاک سفید یا رنگ روشن باشد بعد از پخت هم روشن است. این خاک ها کمیاب هستند و گل تهیه شده از آنها انعطاف پذیر نیست.
همچنین بخوانید: مواد تشکیل دهنده گل رس چیست؟
مخلوط کردن خاک رس
به دو روش می توان گل سفالگری را تهیه کرد، روش اول شیوه سنتی و روش دوم شیوه مکانیکی و استفاده کردن از وسایل برقی است، جدا جدا به توضیح هرکدام می پردازیم:
شیوه سنتی: در روش سنتی سفالگران ابتدا کلوخ ها را خرد و ریز می کنند و مقداری آب به خاک اضافه می کنند و آن را لگد می زنند.
در این روش ورز دادن گل خیلی مهم است، اگر سفالگر از گل لگد زده نشده و ورز داده نشده استفاده نکند نتیجه خوبی از کار خود نمی گیرد.
ورز دادن گل از زمان های قدیم وجود داشته و از آثار به جا مانده از مصر باستان نقش هایی از ورز دادن و لگد کردن گل وجود دارد که این تصاویر مربوط به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد است.
در تهیه گل سفالگری به روش سنتی گل هایی که ورز داده اند را در یک سری ظرف چوبی یا خمره های بزرگ که نمناک هم هستند در انبار نگه داری می کنند و پس از ترشیدگی مانند خمیر نان با لگد زدن و مشت زدن گل هوای گل را خارج می کنند.
جالب است بدانید راجع به موضوع ساخت سفال از گل در قرآن کریم هم اشاره شده است، آیه چهاردهم، سوره مبارکه الرحمن: “خلق الانسان من صلصال کالفخار” خداوند انسان را از گل آماده برای سفال آفرید.
شیوه مکانیکی: در این روش از همزن برقی استفاده می شود، هنگام چرخش پره های همزن دوغاب گل مخلوط می شود و کلوخ های آن از بین می رود.
بعد از اینکه این مرحله به خوبی انجام شد برای جدا کردن مواد درشت و ناخالصی از دوغاب گل آن را الک می کنند و سپس آب اضافی آن را می گیرند.
این مرحله از تولید گل بسیار مهم است زیرا برای بدست آوردن یک گل مناسب و انعطاف پذیر باید به مقدار کافی آب اضافی آن تبخیر شود.
یکی از روش های خارج کردن آب اضافی گل رس، ته نشین شدن گل در ظرف های مخصوص است، در این روش آب در سطح گل قرار می گیرد و ذرات گل ته نشین می شود.
همچنین بخوانید: خاک رس چیست؟
ورز دادن گل سفالگری
این مرحله یکی از مهم ترین مراحل تهیه گل سفالگری است و سفالگران باید توجه کافی به آن داشته باشند. سفالگران بعد از اینکه آب و خاک را مخلوط کردند اجازه می دهند تا آب در یک مدت زمان کافی به مرور داخل گل نفوذ کند این کار چند روز طول می کشد و در این مدت باکتریها داخل گل رشد می کنند که این برای گل بسیار مفید است.
اگر گل مرطوب در محیط گرم نگه داری شود باکتری ها سریع تر رشد می کنند. باکتری ها باعث می شوند که مواد اسیدی داخل گل ایجاد شود که این مورد هم برای انعطاف و شکل پذیری گل بسیار مفید است.
سفالگران روش های مختلفی برای سریع تر کردن رشد باکتری ها دارند یکی از این روش ها اضافه کردن گل قدیمی به گل جدید است، روش دوم اضافه کردن نشاسته یا سرکه به گل است که محیط رشد باکتری را فراهم می کنند.
علاوه بر این سفالگران برای اینکه گل انعطاف خوبی داشته باشد مقداری کف صابون به آن اضافه می کنند، بعد از گذشتن دو هفته گل آماده استفاده است، سفالگران می توانند آماده بودن گل را از بوی آن تشخیص بدهند.
خشک کردن و پختن گل سفالگری
خشک کردن گل: خاک رس وقتی به گل رس تبدیل می شود حالت چسبنده دارد و بعد از اینکه پخته شد سخت می شود. گل رس هنگامی که خشک می شود تقریبا ۸% از آن آب می رود به این دلیل که وقتی خاک رس به گل تبدیل می شود مقداری آب جذب می کند که این مقدار آب ۳۵% از کل گل رس است.
اگر هوا رطوبت خیلی زیادی داشته باشد، گل خشک نمی شود اما اگر کم باشد گل به راحتی خشک می شود. وقتی که گل خشک می شود ذرات آن به هم نزدیک می شوند و حجم جسم کمتر می شود.
هنگام خشک شدن شیء موردنظر به دلیل اختلاف در ضخامت قسمت های مختلف سفال ممکن است ترک بردارد که برای جلوگیری از آن سفال باید بصورت طبیعی خشک شود.
مراحل پختن گل: زمانیکه درجه حرارت کوره به ۱۰۰ درجه می رسد تمام آب موجود در سفال تبخیر می شود و سفال کاملا خشک می شود. بعد از این مرحله مدت زمان پخت گل به ذرات موجود در گل بستگی دارد.
وقتی که سفال موردنظر پخته می شود تغییرات فیزیکی و شیمیایی در گل رس بوجود می آید، و گل رسی که قبل از پخت نرم و شکننده بود بعد از پخت سخت می شود و استحکام می یابد، به طور کلی پخت گل در دو مرحله صورت می گیرد که در ادامه به آنها می پردازیم:
مرحله اول: در این مرحله گل بطور کامل خشک می شود و تمام آب موجود در آن تبخیر می شود، این مرحله باید آهسته انجام شود. در بین سفالگران این مرحله به بخار شدن آب سفال معروف می باشد. سفالگران بخار و نوع دود کوره را به خوبی تشخیص می دهند.
برای اینکه هنگام پخت، سفال ترک برندارد سفالگران مقداری علف یا کاه خورد شده را با گل رس مخلوط می کنند تا هنگام پخت سفال بسوزد و فضاهای باقی مانده حالت اسفنجی پیدا کند و باعث استحکام سفال شود.
در پایان این مرحله سفالگران آتش کوره را بیشتر می کنند تا حرارت آن به ۴۰۰ درجه سانتی گراد برسد و آب شیمیایی موجود در گل که تا قبل این حرارت بدون واکنش بود از بین برود و خارج شود. عمل تبخیر آب شیمیایی بسیار مهم است و باید با دقت انجام شود.
زیرا اگر دمای کوره یک مرتبه زیاد شود امکان دارد سفال ترک بردارد و بشکند، آب شیمیایی موجود در گل رس از مواد ترکیب شده با ذرات تشکیل دهنده گل است که میزان آن معمولا ۱۴% است.
همچنین بخوانید: خشک کردن و پختن گل سفالگری
مرحله دوم: این مرحله به اکسید شدن اختصاص دارد، منظور از اکسید شدن ترکیب با اکسیژن هوا است. در هنگام پخت گل موادی که قبلا اکسید نبوده اند، اکسید و یا تجزیه می شوند که این مواد شامل مواد آلی مانند کربن و مواد غیرآلی و سولفاتها است.
این کار زمانیکه درجه حرارت به ۹۰۰ درجه سانتی گراد می رسد اتفاق می افتد. اگر اکسیژن در فضای کوره به مقدار کافی وجود داشته باشد کربن موجود در گل با پختن اکسید می شود، اما اگر اکسیژن کافی وجود نداشته باشد مقداری کربن در گل باقی می ماند و باعث می شود سفال به رنگ سیاه یا قهوه ای درآید.
مرحله سوم: این مرحله مربوط به تجزیه کوارتز است، مقدار زیادی کوارتز در داخل گل وجود دارد که با بالا رفتن درجه حرارت تجزیه می شود.
مرحله چهارم: این مرحله شیشه ای شدن یا استحاله نام دارد، زمانی که درجه حرارت از گداختن عبور کرد یک سری واکنش ها صورت می گیرد که به آن استحاله می گویند.
در سفالگری استحاله یعنی سخت شدن و شیشه ای شدن است که سفال حالت شکننده پیدا می کند. اگر درجه حرارت کوره از این هم بیشتر شود ممکن است سفال ذوب شود و از بین برود.
استحاله چیست؟
استحاله در درجه حرارت های مختلف بوجود می آید. به عنوان مثال در گل قرمز درجه حرارت لازم ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد است و در بقیه گل ها ۱۲۵۰ درجه سانتی گراد است. در مرحله استحاله گل به اندازه ۱۰% آب می رود.
چگونه گل رس خشک شده را نرم کنیم؟
گل رس اگر در هوای آزاد قرار گیرد به مرور آب موجود درآن خشک می شود، برای جلوگیری از خشک شدن گل رس بعد از هربار استفاده حتما باید توسط نایلون آن را بپوشانیم اما اگر گل رس خشک شد و خواستیم آن را نرم کنیم باید به نسبت خشکی به آن آب اضافه کنیم.
اگر گل خیلی خشک بود باید آن را خرد کنیم و داخل یک ظرف بریزیم و روی آن آب بریزیم و اجازه بدهیم تا کم کم آب جذب گل شود، بعد آن را هم میزنیم و ورز می دهیم تا نرم شود.
گل سفید سفالگری چیست؟
گل سفید سفالگری از مواد سرامیکی تهیه می شود، بطور کلی دو روش برای استفاده مواد سرامیک وجود دارد، یک روش بصورت مایع است که به آن دوغاب می گویند و روش دوم بصورت گل سفالگری است. این نوع گل چسبندگی بالایی دارد و در زمان کوتاهی خشک می شود.
دمایی که این نوع گل در حالت بیسکوییت و خام می تواند تحمل کند ۹۸۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد است و بعد از لعاب خوردن هم در دمای ۱۰۴۰ تا ۱۰۶۰ درجه سانتی گراد حرارت می بینند.
تمام اشیائی که با گل رس ساخته می شوند و همینطور تمام روش هایی که در ساخت سفال مانند چرخی، دستی و غیره استفاده می شود با استفاده از گل سفید سرامیک هم قابل استفاده است و می توان اشیاء مختلفی با آن ساخت.