تکنیک راکو یک تاثیر اتفاقی روی بدنه سرامیکی است که در آن هیچ خواسته یا انتظاری نیست و آنچه پیش می آید زیباست. در این تکنیک طرح هایی که روی ظروف ایجاد می شود از دیگری متفاوت بوده و تکرار کاملا یکسان یک اثر امکان پذیر نیست، پس از هر محصولی که با این روش ساخته می شود فقط یک عدد در دنیا وجود دارد. با شهر سفال همراه باشید.
آشنایی با تکنیک راکو
تکنیک راکو روشی است که سرعتی بیشتر به تولید بخشیده و نتیجه ای ببار می آورد که ممکن است در روش های معمولی به علت طولانی بودن مراحل تولید بدست نیاید. روش راکو که ما امروزه بکار میگیریم بوسیله هنرمندان ژاپنی در قرن شانزدهم میلادی توسعه پیدا نموده است.
چیوجیرو (Chiojiro) که در سال ۱۵۹۲ میلادی فوت نمود و فامیل او که به نام فامیل راکوساز معروف شدند ظروف مراسم چای خوران را تهیه نمودند. فرم این ظروف شباهت زیادی به ظروف دست ساز و طبیعی دارد. این ظروف که بسیار ساده و بدون تزئین ساخته شده بصورت یکی از نمونه های زیبایی ظروف مراسم چای خوران مردم ژاپن درآمد.
کاسه های راکوی ژاپنی به دو گروه تقسیم می شوند، راکوی قرمز که از گلهای رس معمولی یا خاکی رنگ ساخته و به وسیله لعاب ضخیمی پوشانده شده که گاهی بر روی دوغاب اخرا زده می شود. رنگ اینگونه ظروف شیری یا مات گونه قهوه ای قرمز روشن یا قهوه ای صورتی می باشد. سایه روشن و ناصافی لعاب باعث ایجاد تنوع و موج های لعاب، نرمی خاص سطحی را بوجود می آورد. نقطه پخت این لعاب ها در حدود ۸۹۰ درجه یا کمتر می باشد.
تفاوت راکوی سیاه با راکوی قرمز
لعاب راکوی سیاه که تفاوت چندانی با قرمز ندارد در حرارتی خیلی بیش از آن یعنی ۱۱۸۰ درجه پخته شده و عموما برای آنها از سنگ های بستر رودخانه کامو در کیوتو Kyoto استفاده میشده است. این نوع لعاب سیاه معمولا جوش دار و مانند سنگ های خیس رودخانه بنظر میرسد. راکو سیاه یا قرمز هر دو مثل سفال های دیگر خام پز میشوند.
همچنین بخوانید: بررسی و ساخت لعاب نمکی
پخت لعاب راکو
پخت لعاب راکو معمولا در کوره های ابتدائی چوب سوز انجام میشده. کوره راکوی ژاپنی بصورت استوانه ساخته میشود که از بالا پر و خالی میگردد. آتشدان آن در زیر کوره و شبیه کوره های بزرگ خام پزی قرار دارد. ظروف راکو بطریقه عادی خام پز میشوند. پس از لعاب زدن اجازه میدهیم تا در بالای کوره خشک شود سپس آن را در کوره ای که تا حرارت قرمز رسیده است قرار میدهیم.
پس از آنکه لعاب راکو بر روی سفال بحالت ذوب درآمد آن را از کوره خارج نموده و اجازه میدهیم تا بسرعت سرد شود. در بعضی از کوره ها اجازه می دهیم که سفال در کوره سرد شود. ولی در لعاب راکوی سیاه همیشه ظرف را با انبر از کوره خارج میکنیم تا سطح کمی ناهموار بدست آید. کاسه هائی را که از کوره خارج میکنیم همیشه دارای محل زخمی انبر می باشند.
کاسه های ساخته شده به روش راکو
کاسه هایی که به وسیله لعاب راکو ساخته میشوند با توجه به نوع استفاده آنها در مراسم چایخوران دارای بهترین کاربرد میباشند. آنها دارای شخصیت خودمانی و خصوصی ای هستند که با حداکثر استفاده از ابزار و چرخ و بدون جزئیات تزئینی ساخته شده اند. لعاب این سفالها ساده بوده و به هیچ وجه از مشخصات ویژه برخوردار نمیباشد. ظروف راکو دارای تاءثیر فوق العاده ای بوده که بایستی علاوه بر مشاهده عملا آنها را با دست لمس نمود. آنها مخصوصا برای چای خوران درست شده و در آن مجلس خیلی جالب تر از موزه و هر جای دیگر خود را نشان میدهد.
توضیحات بیشتر از روش راکو
روش راکو در آمریکا بر خلاف ژاپن مسیر دیگری را پیموده است و حتی از این نوع سفال استفاده های متنوعی شده است. برخلاف محدودیت های فرم و رنگ در غرب، راکو با لعاب و فرمهای گوناگون و حتی بدون توجه به استفاده عملی ساخته میشود. ولی با وجود اینها هنوز راکو است که آثار قدیم و جدید را به یکدیگر ربط میدهد.
روش راکو بسیار آسان است و برای تولید آن احتیاج به چرخ یا ابزارهای پیچیده دیگر ندارد. گلی بایستی انتخاب کرد که بتواند هنگام قرار دادن در کوره گرم، شوک حرارتی را تحمل نموده و هنگام سرد شدن هم باز در مقابل ترک خوردگی مقاومت داشته باشد. از خاک سنگواره ای زبر معمولا استفاده میشود، در حرارت ۱۰۵۰ درجه خام پز می شود.
گل بایستی اقلا دارای ۵۰ درصد خاک نسوز و ۲۰ درصد شاموت باشد. خاک بدنه نبایستی دارای سیلیس باشد. فرمول زیر ترکیب عمومی این خاک را نشان میدهد:
خاک سنگواره ای (حرارت بالا) ۳۰%
خاک نسوز ۲۵%
بال کلی ۱۵%
فلدسپار ۵%
شاموت (سفال نرم شده) ۲۵%
انواع بسیار زیادی از خاکها برای استفاده راکو بکار میروند. تنها عاملی که بایستی به آن توجه داشت مقاومت در برابر شوک حرارتی و انعطاف پذیری برای فرم پذیری میباشد. انتخاب رنگ گل اهمیت چندانی ندارد چون هنگامی که سفال بسرعت سرد میشود معمولا به رنگهای سفیدگون و خاکی روشن در می آید.
اگر ظروف را در مرحله خام پز زیاد حرارت بدهیم بدنه آن سخت شده و نمیتواند در مقابل تغییر درجه حرارت سريع مقاومت نماید. ساختمان مولکولی بدنه باید دارای خلل و فرج بوده و از کم مقاومتی آن ترسی نداشت. برای تزئین ظروف راکو میتوان از دوغاب های لعاب در مرحله خامی استفاده نمود. دوغاب لعابی بایستی دارای فلاکس کافی باشد تا بتواند بخوبی به بدنه جذب شود، در غیر اینصورت از روی سفال پوسته کرده و میریزد. از رنگهای زیر لعابی هم میتوان به همین طریق استفاده نمود. مرحله پخت لعاب راکو عملا تفاوت چندانی با سفالهای دیگر ندارد.
لعابهای سربی بعلت زود ذوبی و بی دردسر بودن مناسب ترین لعاب برای راکو میباشند. فرمول زیر ترکیب متداول لعاب سربی راکو را نشان میدهد:
سرب سفید ۵۵%
سیلیس ۲۵%
فلدسپار ۱۰%
گل رس ۵%
کربنات کلسیم ۵%
این لعاب را میتوان مات کرده و یا با رنگ های لعابی به رنگ دلخواه درآورد لعابهای با مقدار بیشتر سرب هم گاهی مورد استفاده قرار میگیرد. چون سرب خام برای سلامتی خطرناک می باشد بایستی هنگام استفاده از آن دقت کافی بکار برد. همینطور چون این لعاب پس از پخته شدن در مقابل اسیدهای ضعیف مانند آب میوه جات و غیره محلول می باشد، نبایستی در آن ها آب میوه و یا مواد محلول غذایی نگهداری نمود.
گرچه ساختن و استفاده راکو در ظروف غذاخوری مورد گفت و گوی بسیار است ولی بهتر به نظر می رسد که سفالگر از ساختن سفالی که ممکن است برای سلامتی خطر داشته باشد خودداری نماید زیرا لعاب های سربی که در حرارت حدود ۹۴۵ درجه پخته میشود نرم و سمی میباشد.
لعاب راکو در مدت کوتاهی پخته شده و اغلب اوقات بر حرارت کافی نمیرسد لذا از لحاظ ایجاد مسمومیت مشکوک میباشد. در صورتیکه لعاب سربی اگر بطريقه معمولی پخته شده و به حرارت کافی برسد برای استفاده کاملا مناسب است. لعابهای بدون سرب سفالگر را از ناراحتی مسمومیت رها کرده برای این منظور میتوان از فرمول ترکیب زیر که در حرارت ۹۴۵ درجه پخته میشود استفاده نمود:
کلمانیت ۵۰%
فلدسپار ۲۰%
کئولین ۱۰%
کربنات دوسود ۱۰%
همچنین بخوانید: انواع لعاب سرامیک و ویژگی هریک
اقدامات لازم بعد از پخت سفال به روش راکو
پس از آنکه ظرف ساخته شد اجازه میدهیم تا خشک شده بعد آن را خام پز می کنیم تا آماده لعاب زدن شود. ظروف سپس طبق معمول لعاب زده و آماده پخت میشود. کوره را روشن نموده و به حرارت قرمز می رسانیم. هر نوع کوره ای را میتوانیم مورد استفاده قرار بدهیم مشروط بر آنکه دارای در باشد تا بتوانیم سفالهای پخته را بوسیله انبر از آن خارج کنیم. مطمئن میشویم که سفال کاملا خشک شده و آب خود را از دست داده زیرا در غیر این صورت در هنگام ورود به كوره لعاب پوسته شده و ترک خواهد خورد. میتوان چند ظرف را با همدیگر در کوره قرار داد.
معمولا هنگام قرار دادن سفال ها ممکن است قدری حرارت از دست برود که پس از قرار دادن مجدد درب کوره حرارت کوره بالا خواهد رفت و در حدود ۱۵ دقیقه ظرف سرخ شده و لعاب شروع به ذوب شدن مینماید. وقتی جوش زدن لعاب تمام شده و سطح آن صاف شده سفال را با انبر از کوره خارج نموده و اجازه میدهیم تا در هوای آزاد سرد شود. بتدریج رنگ قرمز سفال تیره تر شده و پس از سرد شدن کامل به رنگ اصلی خود برمیگردد. میتوان سفال را پس از خارج نمودن از کوره در سطل آبی فرو برد ولی این کار باعث کم مقاومت شدن سفال میگردد.
برای بوجود آوردن اتمسفر احيائی میتوان راکو را پس از خارج نمودن از کوره در سطلی از خاک اره، کاه و یا برگ درخت فرو برد، نبودن هوای کافی باعث میشود تا این مواد سوختنی گاز کربن خود را آزاد نماید تا باعث تاءثیر گذاشتن بر بدنه و لعاب سفال گردد. دود در بدنه سفال نفوذ نموده و باعث سیاهی آن میگردد. چروک خوردگی های لعاب بیشتر تحت تاثیر این سیاهی قرار میگیرد.
دود دادن تاءثیری در سطح راکو بوجود می آورد که نمیتوان آن را با روشهای دیگر سفالگری ایجاد نمود. تاریک و روشنی گل، موج لعاب را الزامی میکند. وقتی سفال را پس از پختن درون سطل قرار میدهیم تا سرد شود لعاب های دارای اکسید مس ایجاد سایه قرمز و یا تلوءلو مینائی مینماید. با افزودن ۵درصد نیترات نقره به لعاب سطح فلزی با تلولو پر طاوسی بدست می آید.
افزودن ۲ یا ۳ درصد کلرید قلع این تاءثیر را شدت می بخشد. آزادی عمل و کناره گیری از دقت بسیار باعث آن میشود که راکو حالت تند و زننده نداشته و در عوض دارای تاءثیری آرام و آنتیک مانند باشد. سفالگر میتواند هنگامی که راکو درون سطل مملو از برگ یا کاه در حال سرد شدن است توسعه رنگ مینائی آن را کنترل کند.
مینائی که با روش راکو بدست می آید مانند مینای معمولی نبوده و متاسفانه پس از چند ماه تلوءلوء خود را از دست خواهد داد. گرچه روش راكو بسیار آسان بنظر میرسد ولی دست توانای هنرمند سفالگر است که میتواند از آمیختن خاک با تجربه خود اثری جاودانی و زیبا بوجود آورد.
امیدواریم مطلبی که با موضوع تکنیک راکو مطالعه کردید، تا حدودی شما را با این هنر زیبا آشنا کرده باشد.